Część 1. Składniki odżywcze: fundament jakości karmy.

Pierwszym filarem jakości karmy dla psów i kotów jest jej wartość odżywcza.

Składniki odżywcze dzielimy na sześć głównych klas: białka, tłuszcze, węglowodany, witaminy, minerały oraz wodę. Tylko białka, tłuszcze i węglowodany dostarczają energii, natomiast witaminy, minerały i woda pełnią kluczowe role metaboliczne bez dostarczania kalorii. Pełnoporcjowa karma wysokiej jakości powinna zapewniać wszystkie niezbędne składniki odżywcze w odpowiednich proporcjach, zgodnie z aktualnymi normami żywieniowymi.

Białko dostarcza aminokwasów budujących tkanki i wspiera funkcje enzymatyczne oraz immunologiczne. Psy potrzebują w diecie dziesięciu aminokwasów egzogennych, a koty - jedenastu, w tym tauryny, unikalnej dla kotów. Wysoka zawartość białka nie zawsze oznacza wysoką jakość - liczy się jego wartość biologiczna i strawność. Białka pochodzenia zwierzęcego (np. mięso, podroby, jaja) zwykle cechują się lepszym profilem aminokwasowym i przyswajalnością niż białka roślinne. Jajko kurze uznawane jest za białko referencyjne o najwyższej wartości biologicznej, a zaraz po nim plasują się mięsa i podroby - dopiero w następnej kolejności białka roślinne. Mimo że wiele karm wykorzystuje mieszankę białek roślinnych i zwierzęcych, ich odpowiednie połączenie może dostarczyć pełen komplet aminokwasów. Ważne jest, aby zawartość białka spełniała minimalne normy dla danego gatunku i etapu życia - np. według wytycznych AAFCO dorosły pies potrzebuje co najmniej 18% białka w suchej masie karmy, a dorosły kot 26%.

Normy NRC (2006) oraz najnowsze europejskie wytyczne FEDIAF (2024) zalecają zbliżone poziomy białka i innych składników odżywczych, przy jednoczesnym uwzględnieniu marginesów bezpieczeństwa i biodostępności. W aktualizacji z września 2024 r. FEDIAF wprowadził istotne zmiany, m.in. dotyczące równoważenia wysokich poziomów białka i tłuszczu w karmach dla psów oraz zaktualizowane zalecenia odnoszące się do fosforu nieorganicznego w żywieniu kotów. Minimalne wymagania żywieniowe są obecnie przedstawiane w odniesieniu do masy metabolicznej zwierząt (g/kg BW^0,67 dla kotów i g/kg BW^0,75 dla psów), co odzwierciedla najnowsze podejście naukowe stosowane zarówno w Europie, jak i w wytycznych AAFCO.

Podawane w wytycznych wartości należy traktować jako minima - w praktyce karmy wysokomięsne często znacznie je przekraczają. U zdrowych psów i kotów nie stanowi to zagrożenia, o ile całość dawki pokarmowej pozostaje zbilansowana energetycznie, ponieważ nadmiar aminokwasów jest metabolizowany i wydalany. Należy jednak pamiętać, że u zwierząt z określonymi schorzeniami (np. nerek lub wątroby) nadmierna podaż białka może wymagać kontroli. Kluczowe znaczenie ma jakość źródła białka - zaleca się, aby pochodziło ono z surowców o wysokiej strawności (powyżej 85-90%), co zapewnia jego efektywne wykorzystanie przez organizm.

Tłuszcze są głównym koncentratem energii w karmie i źródłem niezbędnych kwasów tłuszczowych. Psy i koty muszą otrzymywać w diecie kwas linolowy (omega-6) oraz inne nienasycone kwasy tłuszczowe; kot wymaga dodatkowo kwasu arachidonowego (omega-6 obecnego tylko w tłuszczach zwierzęcych), ponieważ nie konwertuje efektywnie kwasu linolowego do arachidonowego. W ostatnich latach podkreśla się rolę kwasów omega-3 (ALA, EPA, DHA). FEDIAF i AAFCO zalecają wzbogacanie karm dla szczeniąt i kociąt w długołańcuchowe omega-3 (EPA/DHA), które wspomagają rozwój mózgu, układu nerwowego i wzroku. Dla dorosłych psów i kotów nie ustalono jeszcze minimalnego wymagania na EPA/DHA, jednak coraz więcej badań wskazuje na ich korzyści zdrowotne (działanie przeciwzapalne, wsparcie funkcji poznawczych), więc wielu producentów dodaje np. olej rybi lub algi do karm także dla zwierząt dorosłych. Tłuszcz w karmie pełni też inne role - umożliwia wchłanianie witamin A, D, E, K i poprawia smakowitość pokarmu. Standardowe karmy bytowe dla psów mają zwykle 5-15% tłuszczu, a dla kotów 8-20% (w suchej masie), ale w zależności od potrzeb energetycznych zwierzęcia (np. praca, wzrost, laktacja) zawartość tę można odpowiednio zwiększać. Ważne, by tłuszcze były świeże (nie zjełczałe) i zabezpieczone przeciw utlenianiu - w karmach stosuje się w tym celu przeciwutleniacze, np. witaminę E lub ekstrakty roślinne.

Węglowodany nie są przez psy i koty uważane za składnik absolutnie niezbędny, ponieważ organizm potrafi wytwarzać glukozę z białek i tłuszczów (proces glukoneogenezy). Jednak węglowodany stanowią wydajne źródło energii i pozwalają oszczędzać białko w diecie. Dla zwierząt rosnących, ciężarnych czy karmiących dodatek łatwostrawnych węglowodanów jest wręcz korzystny - np. u suk karmiących dieta powinna pokrywać ~20-30% energii z węglowodanów, co poprawia kondycję matki i przeżywalność szczeniąt. Podobnie u kotek karmiących minimum ~10% energii z węglowodanów chroni przed nadmierną utratą masy ciała i wspiera laktację. Najczęściej stosowanymi źródłami są zboża (ryż, pszenica, kukurydza) i ich przetwory, a w karmach bezzbożowych - bataty, ziemniaki, groch, soczewica. Kluczowe jest ich odpowiednie przygotowanie termiczne. Ugotowane skrobie z ziaren są bardzo dobrze przyswajalne - psy i koty trawią prawidłowo ugotowane ziarna z ponad 90% skutecznością. Dzisiejsze udomowione psy mają nawet genetyczne przystosowania do trawienia skrobi (większą ilość kopii genu amylazy w trzustce) w porównaniu z wilkami. Węglowodany pełnią też funkcję oszczędzającą białko - jeśli dieta zawiera łatwo dostępne węglowodany, organizm nie musi nadmiernie zużywać białek na cele energetyczne. Należy jednak zachować umiar - nadmiar cukrów prostych czy skrobi opornej może wywołać biegunkę osmotyczną lub wzdęcia. W dobrze zbilansowanej karmie węglowodany stanowią uzupełnienie energii; ich obecność w umiarkowanej ilości (np. 30-50% energii w karmie suchej) jest akceptowalna i bezpieczna dla większości zdrowych zwierząt. Nie ma dowodów, by diety niskowęglowodanowe były zdrowsze dla zwierząt poza specyficznymi przypadkami (np. koty z cukrzycą mogą korzystać na ograniczeniu węglowodanów).

Włókno pokarmowe (błonnik) to również węglowodan (polisacharyd) pochodzący z roślin, jednak nie jest trawiony przez enzymy zwierzęce w jelicie cienkim. Włókno przechodzi do jelita grubego, gdzie ulega częściowej fermentacji przez mikroflorę - powstają krótkołańcuchowe kwasy tłuszczowe (SCFA), które odżywiają kolonocyty i wspierają zdrowie okrężnicy. Choć brak minimalnego zapotrzebowania na włókno w diecie psów i kotów, umiarkowany dodatek odpowiednich jego frakcji przynosi liczne korzyści zdrowotne. Włókno absorbuje w jelicie niepożądane substancje (toksyny bakteryjne, kwasy żółciowe) i pomaga regulować pasaż treści pokarmowej. Włókna rozpuszczalne (np. inulina, pektyny) tworzą żele i mogą spowalniać wchłanianie glukozy, co jest korzystne u zwierząt z cukrzycą. Włókna nierozpuszczalne (np. celuloza, lignina) działają jak balast - zwiększają objętość stolca, stymulując perystaltykę. Różne typy włókna mają odmienne właściwości fermentacyjne i wpływ na organizm, dlatego dobre karmy często zawierają mieszankę włókien fermentujących (np. pulpa buraczana, FOS) i niefermentujących (np. celuloza) dla równowagi. Nadmiar błonnika także nie jest wskazany - bardzo wysokie poziomy (>8-10% surowego włókna) mogą pogarszać strawność innych składników i prowadzić do niedoborów. Dlatego w karmie bytowej błonnik zwykle stanowi kilka procent. Podsumowując, umiarkowana ilość włókna sprzyja zdrowiu układu pokarmowego (reguluje pracę jelit, kształtuje prawidłową mikroflorę), ale „więcej” nie zawsze znaczy lepiej.

Witaminy i minerały - choć potrzebne w śladowych ilościach - odgrywają kluczowe role w metabolizmie i zapobieganiu chorobom. Pełnoporcjowa karma musi dostarczać kilkudziesięciu różnych mikroelementów. Przykładowo wapń i fosfor są niezbędne dla kości i zębów, żelazo dla krwi, jod dla hormonów tarczycy, cynk dla skóry i sierści, magnez dla mięśni i nerwów - wszystkie w odpowiednich proporcjach. Niezwykle istotny jest właściwy stosunek wapnia do fosforu (Ca:P) - np. AAFCO wymaga, by Ca:P w karmie dla szczeniąt i kociąt mieścił się między 1:1 a 2:1, gdyż zarówno niedobór wapnia, jak i jego nadmiar (przy jednoczesnym nadmiarze fosforu) mogą zaburzać rozwój kośćca. Witaminy dzielimy na rozpuszczalne w tłuszczach (A, D, E, K) i w wodzie (wit. z grupy B, wit. C). Karma dla kotów musi zawierać gotową witaminę A (retinol) - kot nie przekształca beta-karotenu z roślin w wystarczającym stopniu, w przeciwieństwie do psa. Podobnie niacyna (wit. B3) musi być dostarczona kotu w pokarmie, ponieważ koci metabolizm wykorzystuje większość tryptofanu (prekursora niacyny) do innych celów. Specyficznym składnikiem dla kotów jest wspomniana tauryna - aminokwas niezbędny, którego brak powoduje u kotów degenerację siatkówki, kardiomiopatię rozstrzeniową i zaburzenia rozrodu. Tauryna występuje tylko w tkankach zwierzęcych. AAFCO i FEDIAF precyzyjnie określają minimalny dodatek tauryny do karm kocich: dla karm suchych min. 0,1% tauryny, a dla mokrych 0,2%, ze względu na niższą biodostępność tauryny w pokarmach wilgotnych. Psy co prawda syntetyzują taurynę z innych aminokwasów, ale nowe dane sugerują, że u niektórych ras (np. nowofundlandy) lub przy dietach ubogich w prekursory (metioninę, cysteinę) może wystąpić względny niedobór tauryny. Dlatego coraz częściej nawet karmy dla psów zawierają dodatek tauryny jako zabezpieczenie.

Warto podkreślić rolę witaminy D. Psy i koty, inaczej niż ludzie, nie syntetyzują wystarczającej ilości witaminy D w skórze pod wpływem słońca, dlatego muszą otrzymać ją w diecie. Witamina D reguluje gospodarkę wapnia i fosforu, wpływając na kości oraz wiele innych narządów. Normy żywieniowe określają zarówno minimalne, jak i maksymalne dopuszczalne poziomy wit. D w karmie, ponieważ nadmiar jest toksyczny.

Przykładowo, aktualne wytyczne AAFCO zalecają dla psów dorosłych minimum 500 j.m. witaminy D na kg karmy (DM), a maksimum 3000 j.m./kg jako górną granicę bezpieczeństwa. Warto podkreślić, że w 2016 roku AAFCO obniżyło górny bezpieczny limit witaminy D dla psów z 5000 j.m./kg do obecnych 3000 j.m./kg ze względu na obawy dotyczące toksyczności. Dla kotów górny limit wynosi 30000 j.m./kg, co wynika z lepszej tolerancji kotów na wyższe poziomy witaminy D.

Najnowsze wytyczne FEDIAF z 2024 roku, opracowane przez Grupę Roboczą ds. Żywienia i Naukową Radę Doradczą składającą się z niezależnych specjalistów ds. żywienia z krajów europejskich, wprowadzają istotne aktualizacje. Szczególnie ważne są nowe zalecenia dotyczące równoważenia wysokich poziomów tłuszczu i białka w karmach dla psów oraz zaktualizowane informacje o fosforze nieorganicznym dla kotów, uwzględniające najnowsze publikacje naukowe w tej dziedzinie.

W ostatnich latach dochodziło do głośnych przypadków nadmiaru witaminy D w karmach skutkujących zatruciami i wycofaniem produktów z rynku. Świadczy to o znaczeniu precyzyjnej kontroli jakości i przestrzegania norm - zarówno niedobory, jak i nadmiary mikroskładników mogą być groźne. Inny przykład to witamina B1 (tiamina) - jest wrażliwa na temperaturę i obecność tiaminazy (np. w surowych rybach); karmy muszą więc zawierać jej nadwyżkę, by zrekompensować straty. Z kolei witamina K jest syntetyzowana przez florę jelitową, więc nie wymaga rutynowego dodawania - chyba że w diecie obecne są substancje antywitaminowe lub długotrwale podaje się antybiotyki. Witamina C (kwas askorbinowy) jest szczególnym przypadkiem - psy i koty same produkują ją z glukozy w wątrobie, więc nie mają oficjalnego zapotrzebowania w diecie. W praktyce nie stwierdza się u nich niedoboru witaminy C przy normalnym żywieniu, dlatego AAFCO i FEDIAF nie ustanowiły jej minimalnego poziomu. Niemniej, niektórzy producenci dodają witaminę C jako antyoksydant chroniący karmę przed jełczeniem lub sugerują jej prozdrowotne działanie (np. wspomaganie odporności). Według ekspertów suplementacja witaminy C może przynosić pewne korzyści (np. w stresie oksydacyjnym, przy chorobach stawów), ale zdrowe psy i koty generalnie nie wymagają dodatkowej witaminy C.

Na koniec nie można zapomnieć o wodzie - często pomijanej w kontekście karmy, a absolutnie niezbędnej do życia. Karma mokra zawiera zwykle 70-80% wody, sucha ~8-10%, co wpływa na dzienne pobranie płynów przez zwierzę. Koty z natury (jako potomkowie pustynnych drapieżników) piją niewiele - ich pragnienie jest słabiej wyrażone, dlatego podawanie karm mokrych sprzyja utrzymaniu prawidłowej hydratacji i zdrowia nerek u kotów. Psy pobierają wodę chętniej, ale również wymagają stałego dostępu do świeżej wody, zwłaszcza przy karmieniu suchym pokarmem.

Podsumowując tę część: wysokiej jakości karma powinna być kompletna i zbilansowana, czyli dostarczać odpowiednich ilości wszystkich niezbędnych składników odżywczych zgodnie z aktualnym stanem wiedzy naukowej (normy NRC 2006, wytyczne AAFCO i FEDIAF). Informacja o spełnieniu profilu żywieniowego (np. „karma kompletna dla dorosłych kotów zgodnie z FEDIAF 2021”) powinna znaleźć się na etykiecie produktu - jest to podstawowe kryterium jakości. O jakości decyduje nie tylko sama zawartość procentowa białka czy tłuszczu, ale ich pochodzenie i przyswajalność, obecność kluczowych mikroskładników w odpowiednich dawkach oraz brak nadmiarów mogących szkodzić. W kolejnych częściach cyklu przyjrzymy się, jak te wymagania różnią się u psów i kotów, a także jak skład karmy wpływa na zdrowie i jakie dodatki funkcjonalne mogą dodatkowo podnosić jej wartość.

-------------------------

Źródła: Nutrient Requirements of Dogs and Cats (NRC 2006); AAFCO Dog and Cat Food Nutrient Profiles (aktualne wytyczne); FEDIAF Nutritional Guidelines 2024 (wrzesień 2024); BSM Partners - Vitamin D Safe Upper Limit Analysis 2016; Merck Veterinary Manual - Small Animal Nutrition (2024); PetMD - Vitamin D toxicity cases; Frontiers Vet Sci - Vitamin D in dogs; FEDIAF Press Release - Updated 2024 Nutritional Guidelines (11 września 2024).

-------------------------

Materiał edukacyjny. Nie zastępuje diagnozy ani indywidualnych zaleceń weterynaryjnych. Wartości żywieniowe interpretować zgodnie z aktualnymi wersjami FEDIAF/AAFCO; przeliczenia DM/ME mogą się różnić w zależności od produktu.